Vandaag bespreken we een vreemde eend in de bijt van het spectrum van dwangstoornissen: de bureaucrazie (ook wel bureaucrazy).
Met de overige aandoeningen uit dit spectrum heeft de bureaucrazie gemeen, dat er sprake is van tijdrovende uitgebreide procedures/rituelen voor feitelijk geringe of eenvoudig op te lossen onvolkomenheden. De dwanghandeling wordt in de bureaucrazie vaak protocol genoemd.
Ik schets hieronder het klinische beeld.

A. Er is altijd sprake van:

1. De risicoregelreflex. De reflex problemen op te lossen door het instellen van meer regels.

2. Preoccupatie met cijfers, zonder aandacht voor de vraag of die cijfers, vaak prestatie-indicatoren genoemd, ook samenhang hebben met de te bereiken doelen.

B. Er is sprake van drie of meer van de volgende verschijnselen:

1. Een sterk geloof in noodzaak en waarde van de dwanghandelingen, i.c protocollen, beleidsplannnen, richtlijnen, jaarplannen.

2. Onnodig gebruik van Engelse woorden. Bjivoorbeeld corebusiness, benchmark, frontoffice, business case, pilot, update, stakeholders, shared decision making.

3. Eenvoudige zaken ingewikkeld voorstellen. Bijvoorbeeld iets doen – PDCA-cyclus; voors en tegens afwegen – SWOT-analyse; duidelijk zijn – SMART; de baas – CEO; eenvoudig houden – Lean.

4. Gebruik van neologismen zoals proactief of win-win, en van ongebruikelijke woordcombinaties als verandermanagement, verbeterplan, kaderbrief, portfoliodiscussie, aandachtsfunctionaris, zorgleefplan, groeikans, werkbeleving.

5. Veelvuldig gebruik van woorden met drie hoofdletters: HKZ, ROM, HRM, WMO, ICT.

6. Een voorliefde voor vergaderingen, ook al gaan die zelden over de inhoud, maar meestal over de regels.

7. Het volgen van steeds nieuwe trends, zoals zelfsturende teams, zorgpaden.

8. Een geloof dat vernieuwing sowieso voortuitgang is, ook al betreft het nimmer onderzochte maatregelen.

9. Veel evalueren zonder dat dat ooit leidt tot een wezenlijke bijstelling.

C. De verschijnselen hierboven genoemd komen vooral naar voren in groepsverband. Zelden zal een individu voor zichzelf een evaluatie doen of een verbeterplan opstellen.

D. De protocollen, richtlijnen en beleidsplannen zijn tijdrovend of veroorzaken klinisch significante lijdensdruk of beperkingen in het beroepsmatige functioneren van anderen.

E. De stoornis kan niet beter worden verklaard door de symptomen van een andere psychische stoornis, bijvoorbeeld geldingsdrang van de narcistische persoonlijkheidsstoornis, problemen in het executieve functioneren zoals bij ADD of gebrek aan respect voor de rechten van anderen bij de antisociale persoonijkheidsstoornis.

Specificeer indien

• Met redelijk inzicht: Er is enige weerstand tegen de dwanghandelingen – vergaderen, protocollen opstellen, checklists, procedures – en/of enige twijfel over het nut ervan.
• Met enig inzicht: Er is ruimte voor milde spot, zoals elkaar boekjes cadeau doen als ‘Vergaderen, niet doen’.
• Met afwezig inzicht: Bezoekt veel managementcongressen, leest er vrijwillig boeken over. Gelooft heilig in het nut van de protocollen.

Er is nog discussie over de plaats van bureaucrazie binnen de psychopathologie.

Tegenstanders noemen het medicalisering en misbruik van psychiatrie voor maatschappelijke doeleinden. Ze wijzen erop dat de mensen met bureaucrazie vaak goede maatschappelijke posities hebben en hooguit opgesloten zijn in een gouden kooi. Ook geven ze aan dat bureaucrazie alleen dimensioneel te onderscheiden is van management.

Anderen wijzen erop dat bureaucratie wel degelijk leidt tot problemen in het functioneren en welbevinden, weliswaar voornamelijk bij anderen. Sommigen willen om die reden bureaucrazie opnemen in de disruptieve stoornissen, zoals de antisociale persoonlijkheidsstoornis.

Een grote groep onderzoekers ziet de bureaucrazie liever ingedeeld bij de verslavingen. Het belangrijkste argument hiervoor is dat de dwanghandelingen (protocollen, audits, beleidscycli) lustvol zijn. Deze onderzoekers spreken liever van regelzucht.

Een minderheid ten slotte wil bureaucrazie onderbrengen in een aparte groep, namelijk de managementspectrumstoornissen.

Daar zouden dan ook de BAR (Bureaucratie Allergische Reactie) en BOS (Bureaucratie Overdosis Syndroom) ondergebracht worden. Bij deze aandoeningen is er sprake van hevige allergische reacties zoals braken, uitslag en jeuk en emotionele instabiliteit zoals in tranen uitbarsten, woedeaanvallen en tirades tegen regels en voorschriften.

Ook de overheid maakt zich zorgen over de epidemische vorm die bureaucrazie heeft aangenomen. Zij heeft een Task Force Bureaucrazie (TFB) ingesteld. Deze heeft direct diverse commissies ingesteld met deskundigen uit alle geledingen. Er komt een visiedocument als onderligger voor een discussie over beleidsvoorstellen. Ook worden er hoorzittingen belegd voor een maximaal draagvlak. Er is een MeldPunt Bureaucrazie (MPB) ingericht, er komt een meldingsplicht voor bedrijfsartsen en er is een Bureaucrazie Zorg Autoriteit (BZA) ingesteld.

Het meeste wordt verwacht van het instellen van een verplicht BureauCrazie Proof (BKP)-keurmerk voor instellingen en bedrijven.

Het eindrapport van de Task Force Bureaucrazie wordt eind 2017 verwacht.

Gepubliceerd op Medisch Contact op 27 januari 2016.

Menno Oosterhoff

Psychiater, spreker en schrijver van het boek Vals Alarm.