Paganini was een virtuoos violist, een duivelskunstenaar volgens sommigen. Eens brak er tijdens een optreden een snaar van zijn viool. Hij speelde echter gewoon verder, door de noten die op de gebroken snaar gespeeld hadden moeten worden, op de andere snaren te spelen.

Of het verhaal waar is weet ik niet, maar ik weet wel dat er ook bij Paganini grenzen zijn geweest aan wat hij kon compenseren. Ook bij hem hing de kwaliteit van de muziek toch mede af van de kwaliteit van de viool.

Hersenmuziek

Zo is ook de muziek die wij voortbrengen, ons gedrag en onze beleving, in hoge mate afhankelijk van de staat van onze hersenen. Alles wat het brein beïnvloedt, beïnvloedt ook ons gedrag en onze beleving.

Voorbeelden zijn beschadiging van de hersenen door zuurstoftekort, door bloedingen, door infecties of door mechanisch trauma, beïnvloeding van zenuwoverdracht door cafeïne, alcohol, drugs, medicijnen, stoffen die vrijkomen bij koorts, hormonen, verstoring van de opbouw en uitgroei door erfelijke factoren, door alcohol tijdens de zwangerschap.

Niet alleen stoffelijke maar ook niet-stoffelijke invloeden hebben effect op onze hersenen. Wat we doen en wat we leren en ervaren is ook terug te vinden in onze hersenen. Bij violisten is het hersengedeelte dat de bewegingen van de hand bestuurt, groter dan bij andere mensen. Nare gebeurtenissen laten ook hun sporen na.

Dus zowel stoffelijke als niet-stoffelijke invloeden vormen onze hersenen en zijn daarmee van invloed op ons gedrag en onze beleving.

Dus hersenziektes?

Toch is betrokkenheid van de hersenen niet voldoende reden om psychische aandoeningen direct hersenziektes te noemen. Het gevaar is namelijk dat we dan ook meteen denken dat daar de oorzaak ligt. En dat is onjuist.

Iemand die bijvoorbeeld een trauma heeft meegemaakt, kan erg angstig reageren op bepaalde gebeurtenissen. Daarbij is zeker ook sprake van een verandering in zijn hersenen maar dat is niet de primaire oorzaak. Dat is het trauma.

Bij ziektes zijn altijd drie dingen van belang:

  1. Oorzaak (aetiologie)
  2. De gevolgen van die oorzaak voor organen en processen in het lichaam (pathogenese)
  3. De ziekte (verschijnselen en belevingen) zelf (pathologie)

Een voorbeeld is een infectie met een bepaalde bacterie (aetiologie), die leidt tot beschadiging van een hartklep (pathogenese) waardoor er kortademigheid ontstaat en pijn in de hartstreek bij inspanning (pathologie). We weten overigens lang niet altijd alle drie factoren maar we weten wel dat bij psychische problematiek (pathologie) de hersenen altijd betrokken zijn.

Toch heb ik nog nooit iemand met een psychische aandoening zich hersenpatiënt horen noemen, terwijl mensen wel over zichzelf spreken als hartpatiënt of als nierpatiënt. Vroeger werd wel gesproken over zenuwpatiënten, maar dat woord is wat in onbruik geraakt.

Ziekte benoemen we soms naar de oorzaak (een genetische aandoening, een auto-immuunziekte), soms naar de betrokken organen (een hartpatiënt, een nierpatiënt) en soms naar de klachten (psychische aandoening). Als er veranderingen gevonden worden in de hersenen van depressieve mensen kopt de krant meteen: “Depressie is een hersenziekte”. Het suggereert, dat daarmee nu de oorzaak is gevonden, maar dat is onzin. De hersenen zijn immers altijd betrokken bij gedrag en beleving.

Sterker nog: als we gedrag en beleving zouden kunnen aantonen die helemaal los staan van veranderingen in hersenactiviteit dan zouden we het bewijs geleverd hebben van een spirituele werkelijkheid.

Het vinden van veranderingen in de hersenen zegt dus iets over de route waarlangs een oorzaak tot klachten leidt maar nog niks over de oorzaak zelf.

Determinisme

Er is nog een ander risico aan het benoemen van psychische aandoeningen als hersenziektes: voordat je het weet worden ze gezien als gedetermineerd, niet te veranderen. Het “zit” immers in de hersenen.

Veranderingen in de hersenen kunnen zeker leiden tot niet beïnvloedbare gevolgen, maar dat is beslist niet altijd zo. De muziek die de viool voortbrengt kan ook beter gaan klinken door de viool beter te stemmen. Zo zijn veranderingen in de hersenen ook beslist niet altijd onomkeerbaar. Bekend is bijvoorbeeld dat veranderingen in bepaalde hersengebieden bij dwang weer normaliseerden door gedragstherapie en ook door medicatie.

Eén voordeel zou het wél hebben om psychische aandoeningen hersenziektes te noemen. Er wordt nog altijd veel te gemakkelijk gedacht over de vrijheid die iemand met een psychische aandoening heeft om het anders te doen. Als we de oorzaak en de route kunnen zien, hebben we meer begrip voor de beperkingen.

Dat een gebroken been tot beperkingen leidt, snappen we makkelijker dan de beperkingen bij psychische aandoeningen. Door de betrokkenheid van de hersenen te benadrukken, krijg je makkelijker erkenning voor het aspect van de onvrijheid waaronder iemand met een psychische aandoening lijdt en waar vaak zo weinig begrip voor is.

Psychische aandoeningen hersenziektes?

Zijn mensen met psychische aandoeningen hersenpatiënten?

Ja, als je wilt aangeven dat er sprake is van een aandoening die niet zo maar even is te weerstaan. Psychische aandoeningen zijn net zo reëel, net zo “hard” als een gebroken been.

Nee, als het de suggestie oproept dat het vast ligt of dat de oorzaak primair in de hersenen is gelegen. Psychische aandoeningen zijn niet altijd op te lossen maar ze zijn zeker behandelbaar. En liefst niet te laat, want hoe langer ze bestaan, hoe “beter” de hersenen worden in het ongewenste gedrag. Oefening baart kunst, ook als het ongewenste gedragingen en belevingen betreft.

En de violist dan?

Een viool brengt geen muziek voort zonder een violist. De vraag of er een hersenist is die onze hersenen bespeelt of dat we een soort pianola zijn, heb ik niet besproken. Volgens veel neurowetenschappers is de vrije wil een illusie (zie Dick SwaabVictor LammeHans den BoerMark Mieras). Anderen denken daar anders over (Alva Noë,Marc SlorsHerman KolkArthur Zajonc).

Als deskundigen het oneens zijn, mag je als leek een keuze maken. Mijn sympathie gaat uit naar het standpunt dat er een vrije wil bestaat, die natuurlijk wel gebonden is aan de grenzen van het instrument, in dit geval de hersenen. En bij psychische aandoeningen is de vrijheid dus vaak meer ingeperkt. De hersenen zijn daarbij zondermeer betrokken. Maar of die beperking kan worden opgelost hangt daarvan niet af. Dat hangt af van de oorzaak en de behandelbaarheid.

Verder na stoppen Artsennet

Dit is echt de laatste blog op Artsennet. Op www.dwang.eu zijn in het vervolg mijn blogs te vinden. Die zullen gaan over de dwangstoornis en over psychische aandoeningen in het algemeen.

Gepubliceerd op Artsennet op 15 mei 2014. Het blog Is OCD een hersenziekte op Dwang.eu is de originele versie over OCD.

Menno Oosterhoff

Psychiater, spreker en schrijver van het boek Vals Alarm.

7 Reacties
oudste
nieuwste
Inline Feedbacks
View all comments

Een probleem bij dit soort discussie is dat je het woord ‘wij’ gebruikt. Wij zijn hersenist. Wie of wat bedoel je met ‘wij’? Viool en violist begrijp ik. Maar waar moet ik de hersenist zoeken?

Eens. Wat is dat ik dan? Iets buiten het brein?
Toch ervaren we het wel zo. Een ik wat de koers bepaal, de muziek ten gehore brengt. Die wel afhankelijk is van het instrument maar er niet helemaal mee samenvalt. Waar? Ik weet het niet, maar dat ons bewustzijn een epifenomeen is van het brein, vind ik ook niet erg plausibel. Het licht zien van Arthur Zajonc vond ik een bijzonder boek in dit verband.

Tja, wie zegt dat wat we ervaren de realiteit is? Kan bijvoorbeeld het instrument -metaforisch- een bepaalde functie van onze hersenen zijn en ons bewustzijn een andere, ermee samenhangende? Dus we denken dat de hersenen de viool zijn en ‘wij’ erbuiten de speler, maar beide blijken functies van de hersenen te zijn? Bewustzijn valt overigens niet samen met het ego. Hierover zijn intussen bergen neuro-onderzoek gedaan. Daarover zal ik binnenkort schrijven. Thomas Metzinger zegt bijvoorbeeld dat het ego helemaal niet bestaat (The ego tunnel). De neurowetenschappers zijn het niet eens, maar over 1 ding wel: bewustzijn is een epifenomeen van… Lees verder »

Dat het ik een illusie is, heb ik heel vroeger ook een tijdje geprobeerd te geloven (Alan Watts) maar dat lukte niet echt.
En bewustzijn als epifenomeen van de hersenen zien, lukt me evenmin.

Om überhaupt van hersenen en bewustzijn en dergelijke te spreken, heb je al bewustzijn nodig. Dan ben ik nog eerder geneigd hersenen te zien als epifenomeen van het bewustzijn. Ik zie je artikelen met interesse tegemoet.

Ik zag gisteren deze video – https://m.youtube.com/watch?v=mzCz4wvgdBs – 1 minuut. Geen idee of deze psychiater, Norman Doidge, gelijk heeft. Maar wel een fijn idee, dat de hersenen veel plastischer zijn dan we vaak denken, jij noemt het ook al in je blog. Het is nogal belangrijk om aandoeningen niet als statisch te zien en onveranderbaar, voor degene die ze heeft. Bij dwang ligt het anders dan bij bijvoorbeeld depressie, lijkt me. Maar misschien ook wel niet. Die tics van mij, die gaan ook nooit over, denk ik altijd; dat zit te diep ingesleten, de meeste zijn vrijwel geautomatiseerd 😉 Maar… Lees verder »

Het brein is misschien wel veel plastischer dan veel andere organen , maar ook niet eindeloos.Maar we weten nog lang niet precies hoe en wat

Kitty, als nu later blijkt dat je de verkeerde keuze hebt gemaakt? Kan je niet beter niet kiezen? Weten dat niemand het weet?