Dit blog is ook te beluisteren op soundcloud 

Mijn laatste blog heeft voor enige verwarring gezorgd. Ik dacht dat de satire er dik bovenop lag met de module ‘De kleine jongen’ en het Y-chromosoomgebonden auto-oxytocinetekort, maar toch waren er mensen die het serieus namen.

Ik denk dat zij op het verkeerde been zijn gezet omdat de blog ook elementen bevatte die wél waar zijn. Ik zoek ontegenzeggelijk veel publiciteit. Wat mij daarin drijft, moet ieder voor zich maar bepalen. Genoeg over mij. Het brengt me wel op een interessant thema. Wanneer zien we gedrag als een aandoening en wanneer als verwijtbaar? Voor de verandering bespreek ik dit nu eens niet aan de hand van een psychisch probleem maar aan de hand van obesitas. Ik ben geen obesitasexpert, dus corrigeer me als ik domme dingen zeg.

Dat obesitas voor vele kwalen kan zorgen is duidelijk, maar is het gedrag dat tot overgewicht leidt ook een ziekte of is het gewoon gedrag waarvoor je zelf verantwoordelijk bent? Kijken we ernaar met een medische bril of een morele?

Over het algemeen stellen we mensen niet verantwoordelijk voor problemen in bijvoorbeeld hun schildklierfunctie. Ik laat de orenmaffia, die je zelfs verantwoordelijk stelt voor het krijgen van kanker, even buiten beschouwing.

Voor gedrag ligt dat veel ingewikkelder. Als we dát medisch bekijken, dan zien we het als iets wat iemand overkomt en stellen we iemand niet verantwoordelijk. Een voorbeeld is verward gedrag ten gevolge van lage bloedsuikers bij suikerziekte.

Als we het moreel bezien, dan zien we het als iets waar iemand voor kiest en is hij daarop aanspreekbaar. In het strafrecht wordt soms de vraag gesteld naar toerekeningsvatbaarheid. Is er een strafbare dader die je het gedrag kunt toerekenen?

Elk pondje komt door het mondje. Dat is waar. Maar is iemand verantwoordelijk voor wat in het mondje komt? In eerste instantie ben je geneigd ja te zeggen. Iemand anders stopt het er niet in tenslotte. Maar doen we mensen met overgewicht hiermee wel recht? Daarvoor moeten we weten hoe vrij iemand is in het gedrag dat tot overgewicht leidt.

Of iemand weerstand kan bieden aan de overmaat aan (ongezond) voedselaanbod hangt grotendeels af van erfelijke factoren en de sociaaleconomische status. Beide heb je niet voor het uitzoeken. Geen enkel dieet geeft blijvende resultaten en de sterren uit televisieprogramma’s over afvallen vallen allemaal terug. Daarin is weinig vrijheid te ontdekken, dus moet je obesitas als een ziekte beschouwen. Ik ben het daar rationeel ook mee eens. Als ik iemand met overgewicht zie lopen met een vette hap, dan houd ik dit rationele inzicht moeilijk overeind, moet ik toegeven. (Voor)oordelen komen altijd snel en gemakkelijk.

Een andere tegenwerping die mensen zonder overgewicht kunnen maken is: ‘Ik krijg het ook niet cadeau. Ik moet er heel veel voor doen en mezelf veel ontzeggen.’ Dat is zeker waar, maar je mag blij zijn dat die moeite effectief is en dat je die kúnt opbrengen. Daarin heb je geluk. Willen is kunnen (nou, ook lang niet altijd), maar je kunt niet willen wat je wilt.

Ik denk dat we onze keuzevrijheid schromelijk overschatten. Ik ga niet zover als Dick Swaab, Victor Lamme en veel neurowetenschappers die de vrije wil volledig als een illusie zien. Maar ik moet erkennen dat het begrip toerekeningsvatbaarheid nogal op losse schroeven staat.

Ik ben er sowieso op tegen dat de geneeskunde moreel oordeelt. Ik schreef daarover al eens de blog ‘Dikkebultgeneeskunde’. Moreel oordelen hoort niet thuis in de geneeskunde. Nu is alleen nog de vraag wanneer iets in de geneeskunde thuishoort.

Ik ben er beslist niet voor om mensen helemaal niet verantwoordelijk te stellen voor hun gedrag. Maar meer op pragmatische gronden dan op rationele. Als je mensen niet verantwoordelijk stelt, dan neem je grenzen weg en dat heeft gevolgen. Daarnaast verdraag ik niet dat iedereen overal maar mee weg zou komen. Ik zie gedrag waarmee je vooral jezelf schaadt als een aandoening, en gedrag waarmee je vooral anderen schaadt als verwijtbaar. Maar dat is meer op emotionele dan op rationele gronden.

Gepubliceerd op Medisch Contact op 6 februari 2018.

Menno Oosterhoff

Psychiater, spreker en schrijver van het boek Vals Alarm.